Najlepszy internet

strona główna galerie Powiat ząbkowicki na starych widokówkach i pocztówkach [cykl]

Express-Miejski.pl

Powiat ząbkowicki na starych widokówkach i pocztówkach [cykl]

Mateusz Mucha ma 31 lat, pochodzi z Janówki w gminie Ciepłowody i od ponad dwudziestu lat kolekcjonuje stare widokówki.

Rozpoczynamy cykl publikacji widokówek z jego kolekcji ukazujących miejsca z powiatu ząbkowickiego. Regularnie będziemy udostępniali trzy pocztówki z krótkim opisem przygotowanym przez pasjonata.

Przejdź do artykułu »

 

Poprzednie
przewijaj również klawiszami strzałek na klawiaturze Strzałki
przewijaj również za pomocą gestów Strzałki
Dobrzenice (Siegroth) => Pocztówka (wyd. Max Schiller, Nimptsch) pochodząca jeszcze z czasów, kiedy Dobrzenice podlegały pod miejscowość Zarzyca (Reichau). Posiada stempel z datą nadania 12.07.1909 roku z poczty w Ciepłowodach, choć z racji posiadania długiego pola adresowego, sposobu przedstawiania widoków i zdobnictwa, charakterystycznego dla końca XIX wieku sądzę, że jest ona kilka lat starsza. Pierwsze zdjęcie na pocztówce przedstawia kościół Matki Bożej Różańcowej z XIII wieku. Pierwotnie wzniesiony w stylu gotyckim, przebudowany w XVII wieku. Swój barokowy styl zyskał w wyniku kolejnej przebudowy, jaka miała miejsce w XVIII wieku. W XIX wieku do świątyni dostawiono wieżę. W 1967 r. po likwidacji wszelkich szkód jakie powstały w 1965 roku w wyniku uderzenia pioruna w wieżę, kościół zachował niezmienioną formę do dnia dzisiejszego. Kilka lat temu na kościele wymieniono pokrycie dachowe. Na kolejnej miniaturze widać miejscowy sklep należący do Oswalda Arglebe. Dziś stanowi część mieszkalną, a obecny sklep znajduje się przy świetlicy wiejskiej. Trzecia fotografia, z wyróżniającą się w dali bryłą kościoła, przedstawia ogólny widok miejscowości wykonany od strony Jakubowa.

Dobrzenice (Siegroth) => Pocztówka (wyd. Max Schiller, Nimptsch) pochodząca jeszcze z czasów, kiedy Dobrzenice podlegały pod miejscowość Zarzyca (Reichau). Posiada stempel z datą nadania 12.07.1909 roku z poczty w Ciepłowodach, choć z racji posiadania długiego pola adresowego, sposobu przedstawiania widoków i zdobnictwa, charakterystycznego dla końca XIX wieku sądzę, że jest ona kilka lat starsza. Pierwsze zdjęcie na pocztówce przedstawia kościół Matki Bożej Różańcowej z XIII wieku. Pierwotnie wzniesiony w stylu gotyckim, przebudowany w XVII wieku. Swój barokowy styl zyskał w wyniku kolejnej przebudowy, jaka miała miejsce w XVIII wieku. W XIX wieku do świątyni dostawiono wieżę. W 1967 r. po likwidacji wszelkich szkód jakie powstały w 1965 roku w wyniku uderzenia pioruna w wieżę, kościół zachował niezmienioną formę do dnia dzisiejszego. Kilka lat temu na kościele wymieniono pokrycie dachowe. Na kolejnej miniaturze widać miejscowy sklep należący do Oswalda Arglebe. Dziś stanowi część mieszkalną, a obecny sklep znajduje się przy świetlicy wiejskiej. Trzecia fotografia, z wyróżniającą się w dali bryłą kościoła, przedstawia ogólny widok miejscowości wykonany od strony Jakubowa. fot.: em24.pl
zdjęcie 4 z 46

Następne
  • Okładka cyklu pt. Powiat ząbkowicki na starych widokówkach i pocztówkach - Rynek w Ząbkowicach Śląskich / zdjęcie ilustracyjne
  • Byczeń (Baitzen) => Na tej litograficznej kartce wysłanej w 1903 roku, Której powstanie można datować na ostatnie lata XIX w. (w tamtym okresie powstawały tego typu kartki) uwieczniono najważniejsze w tamtym czasie obiekty. W pierwszej kolejności uwagę przykuwa widok kościoła pw. św. Marcina, o którym najwcześniejsze wzmianki sięgają 1293 roku. Obecna świątynia z lat 1771-1774 została wzniesiona w stylu barokowym przez J. Kauffmanna. Kościół kilkakrotnie restaurowano m.in. w 1840, 1902, 1972 roku i pod koniec lat 90-tych. Zachowało się w nim stylowe wyposażenie z XVIII wieku. Kolejnym widokiem jest wyróżniający się na tle innych zabudowań gmach dawnej plebanii (budynek nr 18). Wybudowany w latach 1728-1730 we wczesnobarokowym stylu posiadał bogato zdobioną elewację oraz ozdobne kominy. Kilkukrotnie przebudowywana w późniejszych czasach plebania zatraciła swój styl. Na rysunku można jeszcze zobaczyć bramę wjazdową na podwórze. Niestety od wielu lat już nie istnieje. Dziś w budynku mieści się świetlica i sklep, a pierwsze piętro pełni funkcje mieszkalne. Na pozostałych dwóch obrazkach możemy zobaczyć dawny sklep i gospodarstwo rodziny Wagner.
  • Byczeń (Baitzen) - rewers
  • Dobrzenice (Siegroth) => Pocztówka (wyd. Max Schiller, Nimptsch) pochodząca jeszcze z czasów, kiedy Dobrzenice podlegały pod miejscowość Zarzyca (Reichau). Posiada stempel z datą nadania 12.07.1909 roku z poczty w Ciepłowodach, choć z racji posiadania długiego pola adresowego, sposobu przedstawiania widoków i zdobnictwa, charakterystycznego dla końca XIX wieku sądzę, że jest ona kilka lat starsza. Pierwsze zdjęcie na pocztówce przedstawia kościół Matki Bożej Różańcowej z XIII wieku. Pierwotnie wzniesiony w stylu gotyckim, przebudowany w XVII wieku. Swój barokowy styl zyskał w wyniku kolejnej przebudowy, jaka miała miejsce w XVIII wieku. W XIX wieku do świątyni dostawiono wieżę. W 1967 r. po likwidacji wszelkich szkód jakie powstały w 1965 roku w wyniku uderzenia pioruna w wieżę, kościół zachował niezmienioną formę do dnia dzisiejszego. Kilka lat temu na kościele wymieniono pokrycie dachowe. Na kolejnej miniaturze widać miejscowy sklep należący do Oswalda Arglebe. Dziś stanowi część mieszkalną, a obecny sklep znajduje się przy świetlicy wiejskiej. Trzecia fotografia, z wyróżniającą się w dali bryłą kościoła, przedstawia ogólny widok miejscowości wykonany od strony Jakubowa.
  • Dobrzenice (Siegroth) - rewers
  • Stary Henryków (Alt Heinrichau) => Na pocztówce z 1916 roku w górnej jej części można zobaczyć kościół pw. św. Marcina. Ze źródeł historycznych wynika, iż pierwotna świątynia istniała tu już około 1222 roku. Od momentu powstania klasztoru Cystersów w Henrykowie, kościół wraz z całą miejscowością podlegał zakonnikom z Henrykowa. Potwierdzeniem faktu przekazania świątyni Cystersom jest dokument sporządzony 30 kwietnia 1422 roku. Pierwszym znanym i udokumentowanym proboszczem był Mikołaj ze Skalic. Pierwotny kościół został zniszczony w czasie najazdu Husytów. Obiekt wybudowany później był gruntownie przebudowywany od 1582 do 1586 roku. Świątynia zyskała wówczas nową renesansową elewację. W tym samym czasie powstała również wieża kościelna. Na polecenie opata henrykowskiego Tobiasza Ackermana w latach 1705-1706 kościół został przebudowany w stylu barokowym. Z tego okresu pochodzi również jego wyposażenie. W 1810 roku, czyli po sekularyzacji klasztoru w Henrykowie parafię otrzymał o. Mikołaj Frohlich, jednocześnie były cysters. W czasach niemieckich na wieży kościelnej zainstalowany był zegar, lecz po 1945r roku został usunięty. Widoczny obok mniejszy budynek to dawna plebania, która funkcjonowała w nim do lat 60-tych. Od tamtego czasu pełni funkcje mieszkalne. Na drugim miejscu znajduje się gmach dawnej szkoły z końca XIX wieku. Do dnia dzisiejszego przetrwał w niemal niezmienionej formie. Szkoła działała w nim do końca lat 90. Przez pewien czas obiekt stał pusty. Od kilku lat znajduje się w rękach prywatnych. Ostatnie ujęcie przedstawia budynek piekarni i sklepu (nr 47), którego właścicielem był Otto Tippolts. Na zdjęciu widać go jeszcze w pierwotnej formie. Na przełomie lat 30-40-tych został całkowicie przebudowany. Zyskał drugą kondygnację. Z tego powodu nadbudowano też część piekarni. Całość zwieńczono dwuspadowym dachem z naczółkami. Do dnia dzisiejszego w budynku jest prowadzony sklep.
  • Stary Henryków (Alt Heinrichau) - rewers
  • Przedborowa (Schonheide) => Pierwszy obrazek z 1918 roku przedstawia pałac Oberhof pochodzący z przełomu XVIII – XIX wieku. Był przebudowany na początku XX wieku, a gruntowny remont przeszedł w latah 60. Przetrwał do dziś w bardzo dobrym stanie. Po wojnie budynek był przekazany „Związkowi Samopomocy Chłopskiej”, następnie przekształcony w szkołę, a obecnie mieści się w nim przedszkole. Druga fotografia ukazuje restaurację Paula Pfitzera, natomiast na dole można zobaczyć tartak i firmę budowlaną Behera. Obecnie dom mieszkalny.
  • Przedborowa (Schonheide) - rewers
  • Bobolice-Kubice (Schrabsdorf-Kaubitz) => Widzimy tutaj XV-wieczny kościół Matki Boskiej Bolesnej, zbudowany w ówczesnych Kubicach. Pierwsze wzmianki o świątyni sięgają 1447 roku. Była to wtedy drewniana kaplica. Obecny kościół został wybudowany, z pewnością na potrzeby pielgrzymów, kilkadziesiąt lat później, w stylu gotyckim. W latach 30. XVIII wieku. Obiekt został przebudowany w stylu barokowym. Pokaźna bryła świątyni od zachodu jest zakończona dwiema wieżami, z zewnątrz posiada cechy gotyckie, natomiast wnętrze utrzymane jest w stylu późno-barokowym. Znajduje się w nim figurka Matki Biskiej Bolesnej z XV w. uznawana za cudowną, wskutek czego miejscowość była ważnym ośrodkiem kultu Maryjnego. Drugi obrazek pokazuje widok na miejscowość z widoczną w oddali wieżą pałacu w drugiej części wioski. Dzisiejsze Bobolice, to tak naprawdę dwie wsie Bobolice(Schrabsdorf) - część z pałacem i Kubice (Kaubitz)- część z kościołem. Z racji bliskiego usytuowania obu, granice między nimi praktycznie zatarły się scalając je w jedną całość, co z pewnością przyczyniło się do ich połączenia.
  • Bobolice-Kubice (Schrabsdorf-Kaubitz) - rewers
  • Doboszowice (Hertwigswalde) => Jest to jedna z największych miejscowości gminy Kamieniec Ząbkowicki. Najwcześniejsze wzmianki o istnieniu świątyni w tej miejscowości sięgają XIII wieku. Natomiast obecny kościół p.w. św. Mikołaja widoczny na pocztówce z datą nadania 14.4.1902 rok (wyd. A. L. Krachmer/Sohn Glatz) jest efektem kilku przebudów z XIV i XVII wieku. Jest to prosty, murowany, jednonawowy budynek, od zachodu posiada kwadratową wieżę z attyką i charakterystyczną iglicą z XVI wieku. Kolejnym obiektem uwiecznionym na pocztówce jest gospoda Artleta należąca do Carla Garbera. Budynek nr 74. Działająca od XIX wieku. Stanowiła drugie po kościele najczęstsze miejsce spotkań miejscowej społeczności. Dziś w obiekcie funkcjonuje sklep.
  • Doboszowice (Hertwigswalde) - rewers
  • Mąkolno (Maifritzdorf) => Początki Mąkolna datuje się na połowę XIII wieku i pierwsze wzmianki o tej miejscowości także pochodzą z tego okresu. Jest jedną z najstarszych wiosek w gminie Złoty Stok, a zarazem jedną z największych. Ma aż 4 km długości. Przez pewien czas po wojnie miejscowość nosiła nazwę Manfredowice, zanim została przemianowana na obecnie funkcjonującą. Nieodłącznie kojarzona jest z najstarszą na świecie i wciąż działającą fabryką czarnego prochu. Wspomniana fabryka swoją działalność rozpoczęła w latach 90. XVII wieku,kiedy to Hans Krahl otrzymał od cesarza Leopolda I koncesję na produkcję czarnego prochu. Niedługo później otrzymał także zezwolenie od Cystersów z Kamieńca, którzy byli właścicielami Mąkolna. Proch jest tam produkowany do dnia dzisiejszego. Z racji na fakt co jest w niej wytwarzane, kilkakrotnie dochodziło tam do wybuchów m.in: w 1878, 1891,1893, 1894, 1904 – najbardziej tragiczny w skutkach, 1908, 1910, 1911, 1914 – dwukrotnie, 1949, 1960 roku. Ostatnio ponownie zrobiło się głośno o fabryce 17 maja 2017 roku kiedy znów doszło tam do wybuchu, w którym zginęło dwóch pracowników. Zdarzenie to było szeroko komentowane w mediach polskich, a także zagranicznych. Była to bardzo przemysłowa wieś, gdyż poza fabryką prochu działały w niej: browar, tartak czy młyn wodny. Najwięcej gospodarstw miejscowość liczyła w XIX wieku – ponad 130. Natomiast dziś jest ich nieco ponad 60. Na widokówce wyd. „Heckel-Wilk” Munsterberg można zobaczyć widok dolnej wsi w pierwszych latach XX wieku.
  • Biernacice (Bernsdorf) =>Pierwsze informacje o istnieniu wioski pochodzą z I połowy XIV w. Od końca XIV w. do początków XIX w. należała ona do Henrykowskich Cystersów i pozostawała pod ich zarządem do 1810 roku, czyli do sekularyzacji klasztoru w Henrykowie, czyli do roku 1810. Na pocztówce z 1933 roku zobaczyć można charakterystyczny pałacyk (budynek nr 51). Jego budowę datuje się na ok. 1890 rok.Podpisany tutaj jako “Gospodarstwo Penkerta”. Wzniesiony został w stylu neorenesansowym. Jest to murowany dworek, dwupiętrowy z dwuspadowym dachem i niewielką wieżą. Otoczony zaniedbanym parkiem z II połowy XIX w. Niestety dziś wejście do niego jest niemożliwe z powodu zamurowania wszystkich okien i drzwi. Budynek popadający w coraz większą ruinę można zobaczyć tylko z zewnątrz. Kolejnym obiektem jest kościół p. w. Matki Bożej Królowej Świata. Powstał on w 1705 roku i dawniej był p. w. św. Donata. Swój obecny wygląd zawdzięcza przebudowie z 1938 roku i zmianie nazwy na obecną. Na uwagę zasługuje również gmach dawnej Gospody Scholza (budynek nr 11). Choć przetrwał on do czasów dzisiejszych, to jednak jego stan pozostawia wiele do życzenia. Nie ma już charakterystycznych arkad ponad balkonem od strony wejścia. Teren wokół sprawia wrażenie, jakby posesja była opuszczona i zmierzała ku zagładzie. Szyld i kraty w oknach zdają się przypominać, że wewnątrz po wojnie coś funkcjonowało. Na kolejnych zdjęciach widać także leśniczówkę oraz gospodarstwo rodziny Hoffmann, prawdopodobnie jednego z najbogatszych gospodarzy w miejscowości.
  • Biernacice (Bernsdorf) - rewers
  • Ożary (Hemmersdorf) => Wieś położona w gminie Kamieniec Ząbkowicki, której początki sięgają I połowy XIII wieku, kiedy została założona dzięki staraniom duchownych z kamienieckiego klasztoru. Na kartce z 1920 roku uwagę przykuwa widok kościoła pw. św. Katarzyny. Pierwsze wzmianki o nim pochodzą z lat 60. XVII wieku. Pierwsza średniowieczna świątynia była poddawana kilku przebudowom m.in. w XV, XVII, XVIII i rozbudowaniu go w XIX wieku, kiedy powiększono go o 2 symetryczne kaplice. Przypuszcza się, że jego początki mogą sięgać XV wieku bądź okresu wcześniejszego. Najwcześniejsze potwierdzone doniesienia o jego istnieniu sięgają pierwszych lat XVII wieku i jeszcze w tym samym stuleciu w ostatnich latach, ze stylu gotyckiego kościół przebudowano na styl barokowy. W XIX wieku świątynia zyskała charakter neoromański. Następnie widać budynek starej szkoły, która funkcjonowała do czasu budowy nowej w 1937 roku. Obecnie pełni funkcje mieszkalne. Poniżej znajduje się gospoda Maxa Dreschera i jako ostatni widać sklep Josefa Schmidta. Po wojnie miejscowość przez krótki czas nosiła nazwę Brzozówka, następnie zmieniono ją na obecnie funkcjonującą.
  • Ożary (Hemmersdorf) - rewers
  • Niedźwiednik (Barwalde) - duża wieś łańcuchowa w gminie Ziębice. Jej początki datuje się na I połowę XIII wieku. Podczas wojny trzydziestoletniej została zniszczona. Była własnością Cystersów. Górna fotografia przedstawia ogólny widok na miejscowość z wyróżniającą się bryłą kościoła parafialnego pw. św. Jana Ewangelisty z XIV wieku. Swój obecny wygląd zawdzięcza przebudowie z II połowy XVII wieku, w wyniku której został rozbudowany. Około 1726 roku powstała przyległa do niego kaplica. Pod koniec XIX wieku był dwukrotnie restaurowany. Jest to budynek murowany, z jedną nawą, od zachodu posiadający czworoboczną wieżę u góry przechodzącą w ośmiokąt, zakończona iglicowym hełmem. W jego wnętrzu zachowało się XVIII-wieczne barokowe wyposażenie. Od połowy XVI wieku do 1644 roku świątynia była użytkowana przez protestantów. Poniżej widoczny jest okazały budynek gospody Heinza zlokalizowanej w bliskim sąsiedztwie kościoła. Stanowiła ona kolejne miejsce, gdzie spotykała się lokalna społeczność. W tle za budynkiem widoczna jest brama kościelna z I połowy XIX wieku. Ostatnie zdjęcie zasługuje na największą uwagę, gdyż ukazuje przedsiębiorstwo Felsa, a konkretnie stację benzynową. W owych czasach, kiedy branża motoryzacyjna znajdowała się jeszcze w powijakach, a samochodów było niewiele, taki widok był czymś niecodziennym.
  • Niedźwiednik (Barwalde) - rewers
  • Olbrachcice Wielkie (Gross Olbersdorf) - choć dokładnego okresu powstania miejscowości nie ustalono, przyjmuje się, że jest to początek XIII wieku. Wieś nosiła kilka nazw: Rosotnice, Villa Alberti, Olbersdorf, a od 1934 do końca wojny Gross Olbersdorf. Po wojnie przez krótki czas figurowała pod nazwą Albertów, potem przemianowano ją na Olbrachcice Wielkie i tak pozostaje do dziś. Dla wielu może to być zaskoczeniem, ale Olbrachcice Wielkie były niegdyś miejscowością uzdrowiskową. W dolnej części miejscowości znajdowało się źródło, którego wodę uznawano za leczniczą, ponieważ zawierała siarczan żelaza. Dzięki temu do wioski przybywało wiele osób z różnych rejonów, chcąc wzmocnić swoje zdrowie i móc pooddychać świeżym powietrzem. Nie bez znaczenia było też położenie miejscowości w bliskim sąsiedztwie Ząbkowic Śląskich, co z pewnością jego mieszkańcy mogli wykorzystać, poprzez wypoczynek i możliwość zregenerowania sił. Dzięki staraniom urzędu miejskiego w XVIII wieku wybudowano w Olbrachcicach Wielkich pierwszy dom zdrojowy, który działał przez kilkadziesiąt lat. Następnie w XIX wieku wybudowano nowy i utworzono w nim tzw. zakład Kąpielowy. Nosił on nazwę Badehaus. W pobliżu wybudowano też park wypoczynkowy, który dodawał atrakcyjności wiosce, podnosząc jednocześnie rangę uzdrowiska. Wspomniany zakład działał do II połowy XIX wieku. Potem został sprzedany osobie prywatnej. Przyczyny takiej decyzji należy upatrywać w zaniku leczniczego źródła. W budynku po modernizacji została otwarta kawiarnia i restauracja również pod nazwą Badehaus, wraz z ogrodem wypoczynkowym (widocznym na jednym ze zdjęć), która prosperowała do 1945 roku, kiedy wioska znalazła się w polskich rękach. Podobny, choć może mniej znany dom zdrojowy znajdował się w pobliżu dawnej Kolonii Winakerei, gdzie były dwa źródła wody, która zawierała kwaśny siarczan żelaza. O ile te źródła nie zanikły, to jednak silna konkurencja uzdrowisk z Kotliny Kłodzkiej przyczyniła się do zamknięcia tego miejsca. Kolejnym obiektem, który widnieje na pocztówce jest kościół pw. św. Floriana i św. Józefa pochodzący z I połowy XVIII wieku. W XIX wieku był dwukrotnie przebudowany. W 1818 roku wybudowano wieżę, a także pod koniec tego samego stulecia dokonano zmian, które pozbawiły go pierwotnego stylu. Plan kościoła, biorąc pod uwagę kształt prezbiterium oraz charakterystyczne przypory pozwalają przypuszczać, że są to pozostałości wcześniejszej gotyckiej świątyni, o której wzmianki sięgają końca XIII wieku. Do 1901 roku był filią parafii w Zwróconej, następnie stał się samodzielną parafią. Na zdjęciu po lewej stronie widoczny jest budynek plebanii kilka lat po jej utworzeniu. Warto podkreślić, że kościół zyskał drugiego patrona św. Józefa dopiero po wojnie.
  • Olbrachcice Wielkie (Gross Olbersdorf) - rewers
  • Braszowice (Baumgarten) => długa na blisko 3 kilometry miejscowość, o której najwcześniejsze pisemne źródła sięgają połowy XIII wieku, choć w okresie międzywojennym natrafiono w niej na ślady osadnictwa jeszcze z czasów neolitu. Na początku nosiła nazwę Brasovica, która pochodziła od imienia założyciela wioski, czyli Brasa. Potem nazywana była Bomgart, a następnie nazwę przemianowano na Baumgarten, która utrzymywała się do końca wojny. Dwie ostatnie nazwy były nawiązaniem do sadów, jakie wówczas tam rosły. Od połowy XVII wieku wieś była w posiadaniu Cystersów i znajdowała się pod ich zarządem do sekularyzacji w 1810 roku. Po tym okresie stanowiła kolejno własność rodów: Oranje-Nassau, a w czasie późniejszym Hohenzolernów. Wspomnieć też należy o potyczce zbrojnej, między wojskami Austriackimi i Pruskimi, która miała miejsce 27 lutego 1741 roku niedaleko wioski. Wówczas sytuacja zmusiła króla pruskiego Fryderyka II do ucieczki i schronienia się w ząbkowickim klasztorze. Kilka miesięcy później Braszowice znalazły się w obrębie Prus. W pobliżu wioski znajduje się kopalnia magnezytu, niegdyś wydobywano także chryzopraz oraz węgiel brunatny, gdyż jest tam jego niewielkie złoże Przy kopalni znajdują się forty pochodzące z XVII – XVIII wieku zbudowane ręcznie przez żołnierzy. Wyznaczały one linię obrony dla Twierdzy w Srebrnej Górze. Z uwagi na swój charakter stanowią bardzo cenny zabytek budownictwa militarnego z tamtego okresu, a ponadto ich dobry stan zachowania przyczynia się do tego, że mogą stanowić atrakcję turystyczną, ponieważ w Europie jest tylko kilka obiektów tego typu. W XIX wieku było w modzie, aby każda miejscowość miała swoją pocztówkę. Na początku były to kartki litograficzne. Dopiero kilkadziesiąt lat później zaczęto wydawać fotograficzne, bardziej szczegółowe i realistyczne. Nie inaczej było z Braszowicami. Mając w swoich zbiorach widokówkę z lat 90. XIX wieku wyd. A. L. Kraehmer & Sohn Glatz, postanowiłem pokazać jak miejscowość wygladała prawie 130 lat temu. Można zobaczyć na niej ogólny widok na wioskę. Według mnie jest to od strony miejscowości Grochowa. Widać tam wyraźnie kościół pw. św. Wawrzyńca, który jest jednym z najstarszych kościołów na Dolnym Ślasku. Był wzmiankowany już w II połowie XIII wieku. Pierwotny został wzniesiony w stylu gotycko-renesansowym. Obecna świątynia jest wynikiem przebudowy z lat 1736-1738 na styl barokowy. Był restaurowany w XIX i dwukrotnie w XX wieku. Jest to jednonawowy, murowany budynek z półkoliście zakończonym prezbiterium. Od strony południowej posiadający wieżę zakończoną prześwitowym hełmem. Oprócz ambony i ławek z XVIIIw. Całe wyposażenie pochodzi z XIX wieku. Uwiecznione zostały także: gospoda Hoffmann’a, a także poczta i gospoda Hermanna Rose. Na dużą uwagę zasługują stroje noszone w tamtych czasach. Po wojnie wieś figurowała pod nazwą Kojancin, a w 1947 roku nadano jej nazwę Braszowice.
  • Braszowice (Baumgarten) - rewers
  • Rudnica (Raudnitz) => malowniczo położona wieś w gminie Stoszowice, u podnóża Gór Sowich, o której najwcześniejsze wzmianki sięgają I połowy XIII wieku. Na początku nosiła nazwę Rudno, po kilkudziesięciu latach Rudna, a w dokumentach z II połowy XVII wieku była znana pod nazwą Raudnitz, która obowiązywała do końca wojny. W latach 1945-47 figurowała pod nazwą Rudzienice, potem przemianowano ją na aktualną Rudnicę. Wiadomo także, iż Sigmunt Keil w 1481 roku sprzedał miejscowość Balzerowi von Sterza, który zbudował w niej słynny pałac. Nawet dziś mimo swojego stanu pozostaje on wizytówką i znakiem rozpoznawczym miejscowości. Powstał on w połowie XVI wieku w stylu renesansowym na planie prostokąta. Posiadał także wieżę w południowo-wschodnim rogu. Był to dwupiętrowy budynek mieszkalny z wysokim parterem. Posiadał fosę, która wraz z wieżą nadawała mu charakter obronny. W latach 70. XVI wieku pałac z majątkiem zakupił Georg von Nimptsch und Diesdorf, a kilka lat później Fabian von Reichenbach. Tak samo jak poprzednik kontynuował rozbudowę pałacu obiektu. Kolejne przebudowy miały miejsce w I połowie XVIII wieku, których wykonanie zlecił Christian von Hugwitz. W ich wyniku zyskał on styl barokowy. Swój ostateczny wygląd, czyli styl klasycystyczny, jaki zachował zaczął uzyskiwać po 1845 roku. Oprócz zasypania fosy można wymienić utworzenie parku w stylu angielskim, wykonanie nowej elewacji. W tym samym czasie na południową ścianę zostało przeniesione wejście. Wybudowano cztery kolumny w stylu jońskim, które zostały zwieńczone dwuspadowym dachem. Całość wraz elementami pilastrów na ścianach miały nawiązywać do antycznego stylu. Zmiany te zaszły, kiedy posiadłość znajdowała się w rękach rodu von Sternberg. Ostatnimi właścicielami majątku była rodzina von Strahwitz. Pod koniec II wojny światowej cały majątek został zajęty przez armię radziecką i pod ich władaniem znajdował się kilknaście miesięcy. Potem został wydany w polskie ręce. Wkrótce po tym w majątku utworzono Państwowy Ośrodek Hodowli Zarodowej. Od tamtego czasu pałac popadał w coraz większą ruinę. W połowie lat 70. co prawda przeprowadzono konserwację dekoracji, jednak to nie poprawiło ogólnego stanu technicznego budynku. Późniejsi zarządcy nie podjęli żadnych kroków, aby zapobiec dalszej degradacji obiektu. Rażące zaniedbania, nieudolne gospodarowanie obiektem oraz grabieże doprowadziły go do stanu w jakim znajduje się obecnie. W tym samym czasie dewastacji uległ także park. Oprócz pałacu w miejscowości znajduje się kościół pw. św. Michała Archanioła. To kolejny zabytek uwieczniony na moich kartkach. Jest to obiekt z lat 80. XVIII wieku w stylu klasycystycznym. Zbudowany został przez Andreasa i Floriana Langer, posiada jedną nawę nawę, prezbiterium zakończone półkoliście. Od zachodu znajduje się wieża. Jego stylowe wyposażenie wnętrza pochodzi jeszcze z czasów, kiedy budowano świątynię. Był restaurowany na początku XIX wieku. Od strony południowej w budynku z charakterystyczną ścianą frontową mieści się plebania. Świątynia do czasów obecnych przetrwała w niemal niezmienionej formie Również koło kościoła znajduje się zabytkowa kaplica grobowa z XIX wieku. Na jednej z pocztówek można zobaczyć także dom handlowy Richarda Satskyego, gdzie mieszkańcy mogli kupić artykułu spożywcze, tytoniowe oraz środki czystości. Widać na niej także staw i przypałacową oranżerię.
  • Rudnica (Raudnitz) - rewers
  • malowniczo położona wieś w gminie Stoszowice, u podnóża Gór Sowich, o której najwcześniejsze wzmianki sięgają I połowy XIII wieku. Na początku nosiła nazwę Rudno, po kilkudziesięciu latach Rudna, a w dokumentach z II połowy XVII wieku była znana pod nazwą Raudnitz, która obowiązywała do końca wojny. W latach 1945-47 figurowała pod nazwą Rudzienice, potem przemianowano ją na aktualną Rudnicę. Wiadomo także, iż Sigmunt Keil w 1481 roku sprzedał miejscowość Balzerowi von Sterza, który zbudował w niej słynny pałac. Nawet dziś mimo swojego stanu pozostaje on wizytówką i znakiem rozpoznawczym miejscowości. Powstał on w połowie XVI wieku w stylu renesansowym na planie prostokąta. Posiadał także wieżę w południowo-wschodnim rogu. Był to dwupiętrowy budynek mieszkalny z wysokim parterem. Posiadał fosę, która wraz z wieżą nadawała mu charakter obronny. W latach 70. XVI wieku pałac z majątkiem zakupił Georg von Nimptsch und Diesdorf, a kilka lat później Fabian von Reichenbach. Tak samo jak poprzednik kontynuował rozbudowę pałacu obiektu. Kolejne przebudowy miały miejsce w I połowie XVIII wieku, których wykonanie zlecił Christian von Hugwitz. W ich wyniku zyskał on styl barokowy. Swój ostateczny wygląd, czyli styl klasycystyczny, jaki zachował zaczął uzyskiwać po 1845 roku. Oprócz zasypania fosy można wymienić utworzenie parku w stylu angielskim, wykonanie nowej elewacji. W tym samym czasie na południową ścianę zostało przeniesione wejście. Wybudowano cztery kolumny w stylu jońskim, które zostały zwieńczone dwuspadowym dachem. Całość wraz elementami pilastrów na ścianach miały nawiązywać do antycznego stylu. Zmiany te zaszły, kiedy posiadłość znajdowała się w rękach rodu von Sternberg. Ostatnimi właścicielami majątku była rodzina von Strahwitz. Pod koniec II wojny światowej cały majątek został zajęty przez armię radziecką i pod ich władaniem znajdował się kilknaście miesięcy. Potem został wydany w polskie ręce. Wkrótce po tym w majątku utworzono Państwowy Ośrodek Hodowli Zarodowej. Od tamtego czasu pałac popadał w coraz większą ruinę. W połowie lat 70. co prawda przeprowadzono konserwację dekoracji, jednak to nie poprawiło ogólnego stanu technicznego budynku. Późniejsi zarządcy nie podjęli żadnych kroków, aby zapobiec dalszej degradacji obiektu. Rażące zaniedbania, nieudolne gospodarowanie obiektem oraz grabieże doprowadziły go do stanu w jakim znajduje się obecnie. W tym samym czasie dewastacji uległ także park. Oprócz pałacu w miejscowości znajduje się kościół pw. św. Michała Archanioła. To kolejny zabytek uwieczniony na moich kartkach. Jest to obiekt z lat 80. XVIII wieku w stylu klasycystycznym. Zbudowany został przez Andreasa i Floriana Langer, posiada jedną nawę nawę, prezbiterium zakończone półkoliście. Od zachodu znajduje się wieża. Jego stylowe wyposażenie wnętrza pochodzi jeszcze z czasów, kiedy budowano świątynię. Był restaurowany na początku XIX wieku. Od strony południowej w budynku z charakterystyczną ścianą frontową mieści się plebania. Świątynia do czasów obecnych przetrwała w niemal niezmienionej formie Również koło kościoła znajduje się zabytkowa kaplica grobowa z XIX wieku. Na jednej z pocztówek można zobaczyć także dom handlowy Richarda Satskyego, gdzie mieszkańcy mogli kupić artykułu spożywcze, tytoniowe oraz środki czystości. Widać na niej także staw i przypałacową oranżerię.
  • Rudnica (Raudnitz) - rewers
  • malowniczo położona wieś w gminie Stoszowice, u podnóża Gór Sowich, o której najwcześniejsze wzmianki sięgają I połowy XIII wieku. Na początku nosiła nazwę Rudno, po kilkudziesięciu latach Rudna, a w dokumentach z II połowy XVII wieku była znana pod nazwą Raudnitz, która obowiązywała do końca wojny. W latach 1945-47 figurowała pod nazwą Rudzienice, potem przemianowano ją na aktualną Rudnicę. Wiadomo także, iż Sigmunt Keil w 1481 roku sprzedał miejscowość Balzerowi von Sterza, który zbudował w niej słynny pałac. Nawet dziś mimo swojego stanu pozostaje on wizytówką i znakiem rozpoznawczym miejscowości. Powstał on w połowie XVI wieku w stylu renesansowym na planie prostokąta. Posiadał także wieżę w południowo-wschodnim rogu. Był to dwupiętrowy budynek mieszkalny z wysokim parterem. Posiadał fosę, która wraz z wieżą nadawała mu charakter obronny. W latach 70. XVI wieku pałac z majątkiem zakupił Georg von Nimptsch und Diesdorf, a kilka lat później Fabian von Reichenbach. Tak samo jak poprzednik kontynuował rozbudowę pałacu obiektu. Kolejne przebudowy miały miejsce w I połowie XVIII wieku, których wykonanie zlecił Christian von Hugwitz. W ich wyniku zyskał on styl barokowy. Swój ostateczny wygląd, czyli styl klasycystyczny, jaki zachował zaczął uzyskiwać po 1845 roku. Oprócz zasypania fosy można wymienić utworzenie parku w stylu angielskim, wykonanie nowej elewacji. W tym samym czasie na południową ścianę zostało przeniesione wejście. Wybudowano cztery kolumny w stylu jońskim, które zostały zwieńczone dwuspadowym dachem. Całość wraz elementami pilastrów na ścianach miały nawiązywać do antycznego stylu. Zmiany te zaszły, kiedy posiadłość znajdowała się w rękach rodu von Sternberg. Ostatnimi właścicielami majątku była rodzina von Strahwitz. Pod koniec II wojny światowej cały majątek został zajęty przez armię radziecką i pod ich władaniem znajdował się kilknaście miesięcy. Potem został wydany w polskie ręce. Wkrótce po tym w majątku utworzono Państwowy Ośrodek Hodowli Zarodowej. Od tamtego czasu pałac popadał w coraz większą ruinę. W połowie lat 70. co prawda przeprowadzono konserwację dekoracji, jednak to nie poprawiło ogólnego stanu technicznego budynku. Późniejsi zarządcy nie podjęli żadnych kroków, aby zapobiec dalszej degradacji obiektu. Rażące zaniedbania, nieudolne gospodarowanie obiektem oraz grabieże doprowadziły go do stanu w jakim znajduje się obecnie. W tym samym czasie dewastacji uległ także park. Oprócz pałacu w miejscowości znajduje się kościół pw. św. Michała Archanioła. To kolejny zabytek uwieczniony na moich kartkach. Jest to obiekt z lat 80. XVIII wieku w stylu klasycystycznym. Zbudowany został przez Andreasa i Floriana Langer, posiada jedną nawę nawę, prezbiterium zakończone półkoliście. Od zachodu znajduje się wieża. Jego stylowe wyposażenie wnętrza pochodzi jeszcze z czasów, kiedy budowano świątynię. Był restaurowany na początku XIX wieku. Od strony południowej w budynku z charakterystyczną ścianą frontową mieści się plebania. Świątynia do czasów obecnych przetrwała w niemal niezmienionej formie Również koło kościoła znajduje się zabytkowa kaplica grobowa z XIX wieku. Na jednej z pocztówek można zobaczyć także dom handlowy Richarda Satskyego, gdzie mieszkańcy mogli kupić artykułu spożywcze, tytoniowe oraz środki czystości. Widać na niej także staw i przypałacową oranżerię.
  • Rudnica (Raudnitz) - rewers
  • Budzów (Schonwalde) => miejscowość rozciąga się od Stoszowic, aż pod Srebrną Górę, będąc tym samym jedną z najdłuższych wiosek w kraju. Jest także jedną z najstarszych na Dolnym Śląsku. Jej długość wynosi ponad 7 km. Jest także interesująca pod względem historycznym, gdyż jej początki sięgają przełomu XII i XIII w. Została założona przez księcia Henryka Brodatego. Pierwszą udokumentowaną nazwą miejscowości były Rogitnice. Kilkadziesiąt lat później figurowała pod nazwą Schonenwalde. Do końca wojny obowiązywała zbliżona wersja tej nazwy. Na pocztówce uwagę zwraca kościół pw. św. Wawrzyńca. Pierwsze wzmianki o istnieniu świątyni sięgają lat 80. XII wieku. Przypuszczać więc można, iż była to budowla drewniana. Obecny kościół zbudowany został w XIV w. Swój aktualny kształt zyskał dzięki przebudowie, która została przeprowadzona w XVI w. Wówczas od frontu dostawiono czworokątną wieżę zakończoną strzelistym hełmem. Na początku XVII i XVIII w. zbudowano prostokątne prezbiterium, a kilka lat później zakrystię. Kościół zyskał wtedy barokowy wystrój, chociaż posiada też elementy rokokowe. Na szczególną uwagę zasługują staro i nowo testamentalne sceny namalowane na sklepieniu, które nadają wyjątkowy klimat temu miejscu. Obiekt był restaurowany w 1795 roku, a remonty przeprowadzano w XIX w. i II połowie XX w. Następny widok przedstawia gmach pałacu. Za okres jego budowy przyjmuje się przełom XVI i XVII w. Stanowił on letnią rezydencję opata z klasztoru w Henrykowie, ponieważ wieś do XIX w. była własnością Henrykowskich Cystersów. Zbudowano go w stylu barokowym, na planie prostokąta. Jest to budynek dwukondygnacyjny z zagospodarowanym poddaszem, który posiada charakterystyczny czterospadowy dach, łamany w połowie. Na ścianach znajdują się regularnie rozmieszczone pilastry w stylu korynckim, który charakteryzował się smuklejszymi proporcjami i bardziej ozdobną głowicą niż w porządku jońskim, jaki zastosowano min. na pilastrach w pałacu w Rudnicy. Między nimi, a kondygnacjami znajdują się nieduże gzymsy. Oprócz tego okna posiadają naczółki trójkątne i półkoliste zastosowane na przemian, a także kamienne opaski. Nad wejściem znajduje się kartusz herbowy. W latach 20. XIX w. został przebudowany przez Antona Halstera. Do 1945 roku był własnością rodziny von Strachwitz. Po wojnie został przejęty przez państwo Polskie i utworzono w nim szkołę. Niestety niewłaściwie zarządzany i użytkowany zaczął coraz bardziej niszczeć. Prace remontowe wykonywane były w latach 70. i 80. Ostatnich remontów dokonano przed kilkoma laty. W budynku do dziś mieści się szkoła. Na kolejnym ujęciu widać okazałą gospodę „ Gasthof Schlesischer Hof”, co można tłumaczyć jako „ Zajazd Śląski Dwor”. W późniejszych latach podawana jako „ Gasthaus Langnickel”. Nazwę wzięto od nazwiska jej właściciela. Ostatnia fotografia ukazuje widok sklepu i poczty, którą prowadził Adolf Rudolf.
  • Budzów (Schonwalde) - rewers
  • Łopienica (Laubnitz) => Łopienica (Laubnitz) => mimo niewielkich rozmiarów posiada bardzo ciekawą historię. Niegdyś była wsią, teraz jest osiedlem innej wioski. Położona jest na północny wschód od Kamieńca Ząbkowickiego nieopodal drogi w kierunku Strąkowej i wraz z Istebką stanowi obecnie jego część. Dzisiejsza Łopienica, to ulice: Szpitalna, Mostowa i Skorolecka. Od końca XII wieku, czyli okresu z którego pochodzą pierwsze pisemne wzmianki, miejscowość posiadała ok. 14 nazw. Każda z nich była etymologicznie nawiązaniem do najstarszej słowiańskiej nazwy Lopenica. W 1339 roku stała się własnością kamienieckich cystersów i pozostała pod ich władaniem do słynnej sekularyzacji klasztoru z początku XIX wieku. W okresie ich panowania, a dokładnie podczas wojny trzydziestoletniej wioska niemal całkowicie wyludniła się. Po wspomnianej sekularyzacji znalazła się pod zarządem pruskiej administracji królewskiej. W drugiej połowie stulecia niektóre wsie wchodzące w skład kamienieckich dóbr zostały przekształcone w samodzielne gminy wiejskie. Podlegały administracji państwowej. Łopienica nadal pozostawała w rękach rodu von Preussen do roku 1872, kiedy też stała się samodzielną wsią i podlegała wyżej wymienionej administracji. Jednak w połowie lat 80. książęta von Preussen przejęli dobra znajdujące się we wsi, a konkretnie majątek Frohlicha. Kolejnym istotnym wydarzeniem, które miało wpływ na dzieje miejscowości było przybycie sióstr Boromeuszek na początku lat 70. Wkrótce dzięki ich staraniom powstał katolicki szpital Josephstift, który prowadziły. Jest on widoczny na pocztówce od strony frontowej, gdzie w tle widać dawny ewangelicki kościół Trójcy Świętej pochodzący z lat 1882-1885 według projektu Ferdynanda Martiusa oraz pałac Marianny Orańskiej.
  • Łopienica (Laubnitz) - rewers
  • Łopienica (Laubnitz) => Na tej widokówce z lat 20. można ten sam szpital zobaczyć jak wyglądał od strony podwórza. Siostry miały tam również swój cmentarz. Na koniec XIX stulecia wzniesiono tam kaplicę, jak podają niektóre źródła z funduszy prywatnych. W tym samym czasie rozbudowano szpital. Po 1945 roku działał tam szpital przeciwgruźliczy. Potem był tam Zakład Leczniczo Opiekuńczy. Na chwilę obecną gmach szpitala stoi nieużytkowany. W XIX wieku wieś mocno rozbudowała się i stała się miejscowością rzemieślniczą, jednak mimo tego nie należała do zbyt zamożnych. Jeśli chodzi o zabudowę, to zdecydowana większość budynków pochodzi z II połowy tego stulecia. Większość z nich zatraciła swój pierwotny wygląd, wskutek remontów przeprowadzanych na przestrzeni lat. W tym okresie powstała też leśniczówka. Znajdował się tam także folwark, wymieniany w dokumentach już w XVIII wieku oraz dwie kaplice, które przetrwały do dzisiejszych czasów. Pierwsza przy drodze w stronę Stolca z XVIII w. w stylu wczesno-barokowym. Druga natomiast znajduje się na ulicy Skoroleckiej. W 1934 roku Łopienica została połączona z Kamieńcem Ząbkowickim, jednak w dużym stopniu nadal była odrębną wsią. Do końca wojny podawano osobne informacje, które jej dotyczyły. Oficjalnie miejscowością przestała być w 2013 roku i od tego czasu przestała figurować w wykazach miejscowości.
  • Łopienica (Laubnitz) - rewers
  • Brzeźnica => dawna wieś rycerska, której powstanie datuje się na przełom XIII-XIV wieku. Jest to duża miejscowość łańcuchowa o charakterze rolniczym, a zarazem jedna z największych w tej gminie. Rozciąga się na ponad 3 kilometry. Znajduje się w pobliżu Gór Bardzkich, a także dwóch rezerwatów leśnych: Cisy oraz Cisowa Góra. Po raz pierwszy była wzmiankowana na początku XIV wieku jako własność rycerza Mikołaja de Rancow, nosząc wtedy nazwę Bresnitz. W tym miejscu należałoby skupić się na pochodzeniu nazwy wioski. Mianowicie swe korzenie ma jeszcze w czasach staropolskich, a samo określenie miało nawiązywać do brzozowego lasu lub według innych źródeł jest pochodną brzozy. Znana była też pod nazwą Bresnicha. W czasach późniejszych z pewnością pod wpływem ludności niemieckiej miejscowość zyskała nazwę Briesnitz, która obowiązywała do końca II wojny światowej. Było to skutkiem zgermanizowania wcześniejszego nazewnictwa. W swoich dziejach przechodziła z rąk do rąk, stanowiąc własność takich rodów, jak choćby: Reibnitz, Seydlitz, Peterswalde i innych. Przez pewien czas była też własnością cesarską. Na każdej pocztówce uwagę zwraca widok kościoła pw. św. Mikołaja. Fakt, że we wsi istniała już wcześniej świątynia potwierdzają wzmianki z końca XIV wieku. Wiadomo ponadto, iż poprzedni kościół w latach 1540 – 1644 był użytkowany przez protestantów i był filią kościoła w Braszowicach do wspomnianego wcześniej 1644 roku. Obecny, który przedstawiają kartki został wybudowany w 1723 roku, na miejscu wcześniejszego, wzmiankowanego pod koniec XIV wieku. Wzniesiono go w stylu barokowym. Jest to budynek murowany, posiada jedną nawę i wieżę od zachodniej strony. Z wyposażenia jakie posiada można wymienić m.in. ambonę w stylu rokoko z II połowy XVIII wieku, po restauracji w 1907 r. w znacznym stopniu zmieniona, barokową chrzcielnicę. Jedna z pocztówek przedstawia zdjęcie wnętrza świątyni z widokiem na ołtarz główny. W 1826 roku został odrestaurowany i przebudowany. W 1898 roku remontu doczekał się hełm wieży. W XX wieku dwukrotnie zajęto się elewacją budynku. Miało to miejsce w 1913 i 1963 roku - w tym samym roku przeprowadzono też remont dachu. Od 1839 roku jest kościołem parafialnym. Na początku XIX w. wzniesiono w jego pobliżu budynek plebanii, który tą funkcję spełnia do dnia dzisiejszego. Zdjęcie na jednej z widokówek przedstawia też widok niewielkiej kamienicy, w której mieścił sklep Hubnera. Brzeźnica w swoich dziejach miała też kilka epizodów wojennych, jak choćby kilkukrotne spustoszenie wioski przez wojska szwedzkie podczas wojny trzydziestoletniej. Kolejną wojenną przygodą był roczny pobyt chorwackiego regimentu walczącego u boku cesarza. Działo się to podczas III wojny śląskiej. Także w czasie wojny prusko-austriackiej w 1866 roku zatrzymały się we wsi dwie kompanie piechoty i pruscy dragoni. Wkrótce po przybyciu następnych znalazło się tam blisko 1500 żołnierzy. Oprocz tego wioska znana była od XIX w. z tego, że odkryto niedaleko pokłady węgla brunatnego. Były one na tyle spore, że powstały tam dwie kopalnie tego surowca. Jedną otworzył hrabia Schlabrendorf, a drugą właściciel ziemski z Kamieńca niejaki Plathner, którego własnością był majątek Kohnheide. Co warto podkreślić majątek ten był dawnym folwarkiem rycerskim. W czasach obecnych nazywany „Kiełkowem”. Na terenie tego majątku zachował się piec do prażenia magnezytu z II połowy XIX w. (prażenie magnezytu polegało na wypalaniu go w piecach szybowych w temp. ok. 800 stopni, a następnie jego zmielenie). Miał i nadal ma szerokie zastosowanie w przemyśle: papierniczym, budowlanym, szklarskim, chemicznym, przy rafinacji cukru.
  • Brzeźnica => dawna wieś rycerska, której powstanie datuje się na przełom XIII-XIV wieku. Jest to duża miejscowość łańcuchowa o charakterze rolniczym, a zarazem jedna z największych w tej gminie. Rozciąga się na ponad 3 kilometry. Znajduje się w pobliżu Gór Bardzkich, a także dwóch rezerwatów leśnych: Cisy oraz Cisowa Góra. Po raz pierwszy była wzmiankowana na początku XIV wieku jako własność rycerza Mikołaja de Rancow, nosząc wtedy nazwę Bresnitz. W tym miejscu należałoby skupić się na pochodzeniu nazwy wioski. Mianowicie swe korzenie ma jeszcze w czasach staropolskich, a samo określenie miało nawiązywać do brzozowego lasu lub według innych źródeł jest pochodną brzozy. Znana była też pod nazwą Bresnicha. W czasach późniejszych z pewnością pod wpływem ludności niemieckiej miejscowość zyskała nazwę Briesnitz, która obowiązywała do końca II wojny światowej. Było to skutkiem zgermanizowania wcześniejszego nazewnictwa. W swoich dziejach przechodziła z rąk do rąk, stanowiąc własność takich rodów, jak choćby: Reibnitz, Seydlitz, Peterswalde i innych. Przez pewien czas była też własnością cesarską. Na każdej pocztówce uwagę zwraca widok kościoła pw. św. Mikołaja. Fakt, że we wsi istniała już wcześniej świątynia potwierdzają wzmianki z końca XIV wieku. Wiadomo ponadto, iż poprzedni kościół w latach 1540 – 1644 był użytkowany przez protestantów i był filią kościoła w Braszowicach do wspomnianego wcześniej 1644 roku. Obecny, który przedstawiają kartki został wybudowany w 1723 roku, na miejscu wcześniejszego, wzmiankowanego pod koniec XIV wieku. Wzniesiono go w stylu barokowym. Jest to budynek murowany, posiada jedną nawę i wieżę od zachodniej strony. Z wyposażenia jakie posiada można wymienić m.in. ambonę w stylu rokoko z II połowy XVIII wieku, po restauracji w 1907 r. w znacznym stopniu zmieniona, barokową chrzcielnicę. Jedna z pocztówek przedstawia zdjęcie wnętrza świątyni z widokiem na ołtarz główny. W 1826 roku został odrestaurowany i przebudowany. W 1898 roku remontu doczekał się hełm wieży. W XX wieku dwukrotnie zajęto się elewacją budynku. Miało to miejsce w 1913 i 1963 roku - w tym samym roku przeprowadzono też remont dachu. Od 1839 roku jest kościołem parafialnym. Na początku XIX w. wzniesiono w jego pobliżu budynek plebanii, który tą funkcję spełnia do dnia dzisiejszego. Zdjęcie na jednej z widokówek przedstawia też widok niewielkiej kamienicy, w której mieścił sklep Hubnera. Brzeźnica w swoich dziejach miała też kilka epizodów wojennych, jak choćby kilkukrotne spustoszenie wioski przez wojska szwedzkie podczas wojny trzydziestoletniej. Kolejną wojenną przygodą był roczny pobyt chorwackiego regimentu walczącego u boku cesarza. Działo się to podczas III wojny śląskiej. Także w czasie wojny prusko-austriackiej w 1866 roku zatrzymały się we wsi dwie kompanie piechoty i pruscy dragoni. Wkrótce po przybyciu następnych znalazło się tam blisko 1500 żołnierzy. Oprocz tego wioska znana była od XIX w. z tego, że odkryto niedaleko pokłady węgla brunatnego. Były one na tyle spore, że powstały tam dwie kopalnie tego surowca. Jedną otworzył hrabia Schlabrendorf, a drugą właściciel ziemski z Kamieńca niejaki Plathner, którego własnością był majątek Kohnheide. Co warto podkreślić majątek ten był dawnym folwarkiem rycerskim. W czasach obecnych nazywany „Kiełkowem”. Na terenie tego majątku zachował się piec do prażenia magnezytu z II połowy XIX w. (prażenie magnezytu polegało na wypalaniu go w piecach szybowych w temp. ok. 800 stopni, a następnie jego zmielenie). Miał i nadal ma szerokie zastosowanie w przemyśle: papierniczym, budowlanym, szklarskim, chemicznym, przy rafinacji cukru.
  • Brzeźnica => dawna wieś rycerska, której powstanie datuje się na przełom XIII-XIV wieku. Jest to duża miejscowość łańcuchowa o charakterze rolniczym, a zarazem jedna z największych w tej gminie. Rozciąga się na ponad 3 kilometry. Znajduje się w pobliżu Gór Bardzkich, a także dwóch rezerwatów leśnych: Cisy oraz Cisowa Góra. Po raz pierwszy była wzmiankowana na początku XIV wieku jako własność rycerza Mikołaja de Rancow, nosząc wtedy nazwę Bresnitz. W tym miejscu należałoby skupić się na pochodzeniu nazwy wioski. Mianowicie swe korzenie ma jeszcze w czasach staropolskich, a samo określenie miało nawiązywać do brzozowego lasu lub według innych źródeł jest pochodną brzozy. Znana była też pod nazwą Bresnicha. W czasach późniejszych z pewnością pod wpływem ludności niemieckiej miejscowość zyskała nazwę Briesnitz, która obowiązywała do końca II wojny światowej. Było to skutkiem zgermanizowania wcześniejszego nazewnictwa. W swoich dziejach przechodziła z rąk do rąk, stanowiąc własność takich rodów, jak choćby: Reibnitz, Seydlitz, Peterswalde i innych. Przez pewien czas była też własnością cesarską. Na każdej pocztówce uwagę zwraca widok kościoła pw. św. Mikołaja. Fakt, że we wsi istniała już wcześniej świątynia potwierdzają wzmianki z końca XIV wieku. Wiadomo ponadto, iż poprzedni kościół w latach 1540 – 1644 był użytkowany przez protestantów i był filią kościoła w Braszowicach do wspomnianego wcześniej 1644 roku. Obecny, który przedstawiają kartki został wybudowany w 1723 roku, na miejscu wcześniejszego, wzmiankowanego pod koniec XIV wieku. Wzniesiono go w stylu barokowym. Jest to budynek murowany, posiada jedną nawę i wieżę od zachodniej strony. Z wyposażenia jakie posiada można wymienić m.in. ambonę w stylu rokoko z II połowy XVIII wieku, po restauracji w 1907 r. w znacznym stopniu zmieniona, barokową chrzcielnicę. Jedna z pocztówek przedstawia zdjęcie wnętrza świątyni z widokiem na ołtarz główny. W 1826 roku został odrestaurowany i przebudowany. W 1898 roku remontu doczekał się hełm wieży. W XX wieku dwukrotnie zajęto się elewacją budynku. Miało to miejsce w 1913 i 1963 roku - w tym samym roku przeprowadzono też remont dachu. Od 1839 roku jest kościołem parafialnym. Na początku XIX w. wzniesiono w jego pobliżu budynek plebanii, który tą funkcję spełnia do dnia dzisiejszego. Zdjęcie na jednej z widokówek przedstawia też widok niewielkiej kamienicy, w której mieścił sklep Hubnera. Brzeźnica w swoich dziejach miała też kilka epizodów wojennych, jak choćby kilkukrotne spustoszenie wioski przez wojska szwedzkie podczas wojny trzydziestoletniej. Kolejną wojenną przygodą był roczny pobyt chorwackiego regimentu walczącego u boku cesarza. Działo się to podczas III wojny śląskiej. Także w czasie wojny prusko-austriackiej w 1866 roku zatrzymały się we wsi dwie kompanie piechoty i pruscy dragoni. Wkrótce po przybyciu następnych znalazło się tam blisko 1500 żołnierzy. Oprocz tego wioska znana była od XIX w. z tego, że odkryto niedaleko pokłady węgla brunatnego. Były one na tyle spore, że powstały tam dwie kopalnie tego surowca. Jedną otworzył hrabia Schlabrendorf, a drugą właściciel ziemski z Kamieńca niejaki Plathner, którego własnością był majątek Kohnheide. Co warto podkreślić majątek ten był dawnym folwarkiem rycerskim. W czasach obecnych nazywany „Kiełkowem”. Na terenie tego majątku zachował się piec do prażenia magnezytu z II połowy XIX w. (prażenie magnezytu polegało na wypalaniu go w piecach szybowych w temp. ok. 800 stopni, a następnie jego zmielenie). Miał i nadal ma szerokie zastosowanie w przemyśle: papierniczym, budowlanym, szklarskim, chemicznym, przy rafinacji cukru.
  • Kluczowska Góra (Kleutschberg) => w obrębie Wzgórz Bielawskich znajduje się wzgórze mierzące według różnych źródeł 422, bądź 432 m n.p.m. Nazwane zostało Kluczowską Górą. Nazwa pochodzi od miejscowości, w pobliżu której się znajduje. Do końca II wojny światowej miejsce to stanowiło bazę wypoczynkową dla osób z pobliskich miast. Często gościli tam również mieszkańcy Wrocławia. Letnia restauracja, o której warto wspomnieć znajdowała się na północnym stoku góry. Prowadzona była przez Dzierżoniowskie Towarzystwo Sowiogórskie (Eulengebirgsverein) w skrócie EGV, działające od 18 kwietnia 1882 roku. Prowadził ją Johann Nepomucen Rust – właściciel majątku w Kluczowej, a następnie E. Spittler, i Wilhelm Ludwig. Główną częścią tej restauracji jest wykuta w litej skale (około 1850 roku) piwnica, stanowiąca miejsce do przechowywania różnych gatunków piwa, jakie można było tam kupić. Na szczególną uwagę zasługuje słynne „Kluczowskie Piwo”, które było warzone według przepisów bawarskich w pałacowym browarze. Na piętrze znajdowała się sala zabaw i dość spory taras na którym przybyłym gościom umilała czas lokalna kapela. Restauracja otrzymała nazwę „Pod skalną piwnicą” (Zum Falsenkeller). To jak wyglądała można zobaczyć na pocztówce wysłanej 1 czerwca 1908 roku. I co najciekawsze powstałej na zamówienie wspomnianego wyżej Wilhelma Ludwiga. Patrząc na nią dziś można dojść do wniosku, iż gdyby nadal istniała, to z pewnością cieszyłaby się dużym zainteresowaniem, także ze względu na jej położenie. Oprócz restauracji na górze znajdowała się drewniana wieża widokowa, powstała dzięki wsparciu finansowym Rusta. Mierzyła ona 18 metrów wysokości, a jej uroczyste otwarcie miało miejsce 5 sierpnia 1893 roku. Można było podziwiać z niej okoliczne miejscowości, jak również Pasma Sudetów. Przetrwała ona do czasów I Wojny światowej, potem trzeba było ją rozebrać ze względu na zły stan techniczny. Dziś nie ma po niej śladu. Niestety sama restauracja również nie dotrwała do naszych czasów. Jedyne co po niej zostało, to piwnica w kształcie prostokątnej hali przegrodzonej ścianami.
  • Mikołajów (Nicklasdorf) => miejscowość w nazewnictwie wymieniana jako Nicklasdorf, bądź Niklasdorf. Znajduje się na wysokości blisko 400 m n.p.m. i mimo niewielkich rozmiarów, gdyż jest najmniejszą wioską gminy Stoszowice Mikołajów ma wielowiekową historię. Jego początki datowane są na drugą połowę XIII wieku, czyli w okresie kiedy zaludniano Przesiekę Śląską. Był to pas graniczny między Czechami, a Śląskiem w postaci gęstych lasów, który swój bieg zaczynał od Gór Złotych, koło Budzowa, Dzbanowa, wzdłuż górnego biegu Ścinawy, dolnego biegu Nysy Kłodzkiej, Odry, aż do okolic Namysłowa. Miała za zadanie pełnić naturalną przeszkodę militarną, której celem było chronić te ziemie przed najazdami ze strony Czech i Moraw oraz Husytów w 1420 roku, którego nie była w stanie powstrzymać. W II połowie XVIII wieku, a konkretnie w latach 1765-1777 w niedalekiej Srebrnej Górze została wzniesiona twierdza, przez co rozwój miejscowości znacząco zwolnił. Z ciekawych zabytków wartych obejrzenia można wymienić: 1). wzniesiony w 1853 roku malutki kościół pw. św. Jana Nepomucena, będący filią kościoła w Brzeźnicy. Jest to niewielki budynek mogący pomieścić zaledwie kilkanaście osób. Jego dach wieńczy sygnaturka. Jest połączony z domem nr 6. 2). fort ziemny nr 10 z 1813 roku. Podobnie jak forty w Braszowicach służył do obrony przedpola srebrnogórskiej twierdzy w czasie wojen Napoleońskich. Na pocztówce z końca XIX wieku można zobaczyć budynek dawnej gospody. Wartym uwagi jest fakt, iż w tamtym czasie jego dach był pokryty gontem. Według danych z 1840 roku w miejscowości było 30 posesji, ponadto oprócz kościoła i gospody posiadała także kilka warsztatów tkackich, folwark, młyn wodny i szkołę. Po II Wojnie światowej ilość gospodarstw spadła o połowę, a dziś stoi zaledwie kilka domów.
  • Przyłęk (Frankenberg) => największa wieś gminy Bardo, na tle innych wiosek wyróżnia się faktem, iż przez kilkadziesiąt lat posiadała lokację miejską. Miało to miejsce od połowy XIII wieku do roku 1284. Posiadał je także Koziniec. Miejscowość została założona na prawie słowiańskim na przełomie XI i XII wieku. Wówczas była tam już osada o nazwie Prilanc. Najwcześniejsze udokumentowane wzmianki o niej pochodzą z końca XII wieku. Na początku XIII wieku przybyli tam osadnicy z Niemiec, a dokładnie z Frankonii. Właśnie w regionie, z którego przybyli, należy upatrywać się nadania wiosce nazwy Frankenberg. W skutek sporów z Bardem o dziesięciny w XIV wieku, papież Urban IV wydał potwierdzenie, dotyczące zwierzchnictwa nad obiema miejscowościami przez zakonników z klasztoru w Kamieńcu Ząbkowickim wraz z wsią Sand, gdzie znajdował się młyn wodny, który kamienieccy cystersi nabyli w 1393 r. Do momentu sprzedaży stanowił on własność kapituły kolegiaty św, Krzyża we Wrocławiu. Na pocztówce można zauważyć widok kościoła św. Anny, wzmiankowany w pierwszej połowie XIII wieku, czyli mniej – więcej w czasie, kiedy wioska uzyskała prawa miejskie. Wzniesiony w stylu gotyckim. Obecna świątynia pochodzi z XIV wieku. Z tego okresu zachowała się dolna część wieży i kamienny portal wewnątrz, jako jedyne świadectwo tamtego stylu. W 1487 rok na wieży zostały zawieszone dzwony. Kościół został zniszczony w czasie wojny 30-letniej. Swój obecny kształt zawdzięcza gruntownej przebudowie, która miała miejsce w 1823 roku. Posiada jedną nawę, a wieżę odbudowano dopiero w 1871 roku. Do wioski należał też przysiółek Neu Land tj. Nowy Świat. Inspiracją nazwy był z pewnością las, rosnący na tym terenie zwany Neues Land. Obecnie to obszar koło stacji Bardo-Przyłęk. Istniała tam gospoda wraz ze stajnią, gdzie oferowano dodatkowe konie dla dyliżansów. Było to spowodowane tym, iż droga do Barda w tym rejonie biegła dość stromo pod górę. W latach 70-tych XIX wieku wybudowano tam dworzec kolejowy, otwarty 8 czerwca 1873 roku. Jego celem było połączenie Wrocławia z Wiedniem, trasą która miała biegnąć przez ziemię kłodzką. Stanowił on stację końcową do roku 1974, kiedy to przebito się przez Górę Tunelową. Ponadto we wsi na przestrzeni lat funkcjonowały: skład drewna, fabryka ligniny i papieru, kuźnia, oraz wcześniej wspomniany młyn wodny. Na pozostałych zdjęciach widoczny jest sklep Augusta Mullera, sklep kolonialny Karla Habichta, a w lewym górnym rogu budynek szkoły. W 1946 roku miejscowość uzyskała nazwę Przyłęk.
  • Bożnowice (Berzdorf) => Villa Bertoldi, bo tak brzmiała najwcześniejsza nazwa miejscowości sięga 1312 roku. Z tego okresu pochodzi pierwszy dokument. Jej nazwę można tłumaczyć, jako „wieś Bertolda”. Tak też podawana jest w Księdze Henrykowskiej. Po raz pierwszy wymieniana w latach 30-tych XII wieku, jako posiadłość rycerska. W początkach XIV wieku rycerz Sambor, będący właścicielem wioski, w 1312 podarował ją zakonnikom z klasztoru w Henrykowie. W ich rękach wioska znajdowała się od w/w roku, do słynnej sekularyzacji w 1810 r. Na obu pocztówkach ukazany został kościół pw. św. Trójcy. Pierwsze informacje o istnieniu tam świątyni pochodzą z 1376 roku, o czym zaświadcza dokument z dnia 14.I. Niestety pierwsze źródła, choć potwierdzały istnienie kościoła, to nie podawały pod jakim był wezwaniem. Dopiero w czasach późniejszych wiadome było, iż jego patronem był św. Marcin. Dopiero w 1945 roku, po włączeniu Bożnowic do państwa Polskiego zmieniono mu patrona ze św. Marcina na św. Trójcy i ten stan obowiązuje do dnia dzisiejszego. Kościół, który można oglądać obecnie został wybudowany w 1709 roku. Jest to niewielki budynek z jedną półkoliście zakończoną podwyższoną nawą. Jego wyposażenie reprezentuje style baroku i klasycyzmu, które przypadały na okres XVIII – XIX wieku. Ołtarz główny pochodzi jeszcze z XVII w, natomiast ambona i chrzcielnica z XVIII w. Od zachodu posiada czworoboczną drewnianą wieżę wkomponowaną w bryłę budynku. W ubiegłym stuleciu był remontowany w 1936 i 1963 roku. Otoczony jest kamiennym murem, w którym znajduje się budynek bramny w stylu barokowym. Ciekawostką godną wspomnienia jest drewniana polichromowana figurka św. Jana Nepomucena z XVIII w. Znajduje się na podstawie, w której znajduje się głowa anioła. Sam święty trzyma w ręce krzyż, jednak wszystko wskazuje, że został dodany w latach późniejszych. Umieszczono ją nad wejściem w specjalnej zaszklonej wnęce. Według źródeł historycznych, przed wojną tej figury jeszcze tam nie było, dlatego należy przypuszczać, iż dodano ją albo w czasie jej trwania, albo po zakończeniu. W murze kościelnym zachował się do naszych czasów dość charakterystyczny budynek, będący przed laty najprawdopodobniej jedną z kaplic. Kolejnym ciekawym zabytkiem godnym uwagi jest stojący na zachodnim końcu wioski, na wzniesieniu dawny wiatrak, w stylu holenderskim, pochodzący prawdopodobnie z przełomu XVIII - XIX w. W dawnych czasach wiatraki posiadało wiele miejscowości, niestety z biegiem lat czasy się zmieniały, a wraz z tym zaczęły one znikać z krajobrazu. Ten Bożnowicki miał szczęście. Obecnie wyremontowany, pozbawiony śmigła, za to nakryty kopułą stanowi domek letniskowy. Ponadto na pocztówkach można zobaczyć miejscową szkołę, a także sklep prowadzony przez Rinholda Bahra.
  • Bożnowice (Berzdorf) => rewers
  • Bożnowice (Berzdorf) => kościół pw. św. Trójcy
  • Nieszkowice (Neobschutz/Kaltwassertal) => Z pewnością opisanie tej wioski dla wielu będzie sporym zaskoczeniem, gdyż administracyjnie znajduje się ona w obrębie Powiatu Strzelińskiego. Do 1932 roku miejscowość wchodziła w skład Powiatu Ziębickiego (Kreis Munsterberg), a od 1932 do 1945 roku Powiatu Ząbkowickiego (Kreis Frankenstein). Było to wynikiem reformy, jaka w tym roku została miejsce w Prusach. Jej skutkiem była likwidacja powiatu ziębickiego, który został rozdzielony pomiędzy powiaty: ząbkowicki, strzeliński i grodkowski. Decyzję tą motywowano oszczędnościami. Właśnie z tego powodu postanowiłem w skrócie przybliżyć jej historię do 1945 roku. Jak w przypadku wielu miejscowości w naszej okolicy, tak i najwcześniejsze wzmianki o Nieszkowicach sięgają XIII wieku, a konkretnie jego II połowy. W latach późniejszych wieś została przekazana przez księcia ziębickiego Bolka II, Ottonowi von Borchwitz (Praus). Stało się to ok. 1340 roku. Był on bardzo majętnym człowiekiem, czego dowodem były liczne dobra na tych terenach, które stanowiły jego własność. To właśnie on jest uznawany za fundatora wieży obronno mieszkalnej w XIV wieku. Kolejna wzmianka o miejscowości (wówczas nazywaną Nowantczicz) z 1476 roku podaje, iż ówczesny właściciel Hans von Warkotsch, wraz z synem Nicolasem zaczęli rozbudowywać wieżę, która dzięki temu zmieniła się w dwór obronny. Dziś często opisywany jest jako zamek. W dalszych latach ich potomkowie przebudowali rezydencję na styl renesansowy. Jeśli chodzi o jego bryłę, to posiada on 3 skrzydła. Patrząc na niego z góry wygląda jakby zbudowany był na literę „U”. Wokół znajduje się fosa, natomiast wejście było możliwe przez kamienny most, który choć w kiepskim stanie, zachował się do dziś. Do końca XVI wieku wioska znajdowała się w rękach tego rodu, później Nieszkowice przechodziły z rąk do rąk. Wśród kolejnych właścicieli warto wspomnieć kilku z nich, choćby Samuela von Klimkowskiego, Karla Franka von Giessbacha, Augusta Sylwiusza von Klimkowskiego. Przez krótki czas majątek Nieszkowice należał do rodziny von Stosch. W późniejszym czasie był także własnością króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV i jego potomków. Dwór został uszkodzony, podczas wojny trzydziestoletniej. W połowie XVII w. został odbudowany ze zniszczeń. Po za tym był on jeszcze przebudowywany w I połowie XVIIIw. XIXw. Natomiast w XX wieku w 1910 roku i w latach 30-tych. Niestety w latach powojennych został on całkowicie zdewastowany. Na skutek zaniedbań polskich zarządców i zaniechań remontów zawaliło się wschodnie skrzydło. W listopadzie 2018 r. miałem okazję wejść do niego osobiście. Dlatego biorąc pod uwagę jego obecny, agonalny stan nikomu nie polecam wchodzić tam w pojedynkę, tym bardziej, że po wichurze, sprzed dwóch lat zawalił się dach na zachodnim skrzydle, a stropy na piętrach są dość niestabilne. Kolejnym zabytkiem godnym uwagi jest kościół pw. św Jana Kantego, wzniesiony w XV wieku w stylu gotyckim. Przebudowany w XVIII w. Co ciekawe do roku 1945 był on świątynią ewangelicką, co zresztą widać pocztówki z lat 20-tych wyd: Zimmass, Erfurt.(Zdjęcie zostało wykonane z budynku gospody Rudolfa Henatscha. Obecnie mieści się w nim sklep). Posiada on jedną nawę i trojboczne prezbiterium. Jeśli chodzi o wyposażenie to ambona i ołtarz są w stylu barokowym, natomiast organy pochodzą z przełomu XIX i XX wieku. Na uwagę zasługuje dość charakterystyczna wieża, której ściany są pokryte dachówką. Był restaurowany w 1962 roku oraz przed kilkoma laty tj. w 2010-2012 r. W 1936 roku zmieniono nazwę wioski na Kaltwassertal. Spowodowane było to akcją, jaka miała na celu wyeliminowanie „obco” brzmiącego nazewnictwa, które w jakimkolwiek stopniu nawiązywałoby do nazw słowiańskich.

foto_private_policy

Dodaj komentarz

Dodając komentarz akceptujesz regulamin forum

KOMENTARZE powiadamiaj mnie o nowych komentarzach

  • Powiat ząbkowicki na starych widokówkach i pocztówkach [część I]

    2018-10-04 12:46:44

    gość: ~Gdzie to

    Czubek

    skomentuj minusy 29plusy 2zgłoś

  • 2018-10-04 15:03:45

    gość: ~xxxx

    @~Gdzie to
    Jeden zbiera widokówki a drugi chodzi do kościoła.

    skomentuj minusy 6plusy 8zgłoś

  • 2018-11-22 22:05:47

    gość: ~Vivaldi

    Więcej taki pasjonatów. Gratuluję i czekam na dalszy ciąg. Super

    skomentuj minusy 1plusy 14zgłoś

  • 2019-01-22 10:57:37

    Kamil

    Szacunek za twoją pasję,zebranie tych wszystkich pocztówek,widokówek oraz informacji o miejscowościach znajdujących się na nich to z pewnością długa i trudna praca.Każdy opis pocztówki jest ciekawy i treściwy. Oby tak dalej
    Pozdro i czekam na dalszy ciąg.

    skomentuj minusy 0plusy 7zgłoś

  • 2019-03-16 13:35:29

    gość: ~vivaldi

    ostatnio dodany post

    Jak zwykle ciekawe informacje no i piękne pocztówki ! Gratulacje Panie Mateuszu . Czekam na kolejne artykuły . Może coś o Bobolicach :) Bobolitz ?
    Pozdrawiam

    skomentuj minusy 0plusy 2zgłoś

REKLAMA


Najczęściej czytane

REKLAMA

Express-Miejski.pl Copyright © Express-Miejski.pl

RSS reklama współpraca kontakt patronat medialny regulamin serwisu polityka cookie