Niezwykła historia krzelkowian

Tablica upamiętniająca zabitych Polaków fot.: Dorota Getinger/Express-Miejski.pl

W Krzelkowie, podobnie jak w innych miejscowościach, żyją rodziny Polaków zamordowanych w Baryszu przez kureń UPA podczas mordu w nocy z 5 na 6 lutego 1945 r. Dotychczas tragicznie zmarli spoczywali w zbiorowej mogile, która bardziej przypominała śmietnik niż miejsce pochówku. Mieszkańcy Krzelkowa i okolic postanowili wziąć sprawy w swoje ręce i ufundowali tablicę upamiętniającą zabitych Polaków, którą następnie ukradkiem przewieźli przez granicę.

Pomysł postawienia tablicy zrodził się spontanicznie. Najpierw na kościele parafialnym św. Jadwigi w Krzelkowie zamieszczono pierwszą płytę. Później pojawiła się myśl o pomniku w Baryszu.

– Podczas prywatnego wyjazdu na Ukrainę w maju zeszłego roku złożyliśmy nieplanowaną wizytę Przewodniczącemu Rady Wiejskiej w Baryszu i przedstawiliśmy naszą propozycję – wspomina Teresa Czerniawska, jedna z organizatorek przedsięwzięcia. – Od razu wyjaśniłam, że jako potomkowie zamordowanych chcemy złożyć tablicę pamiątkową ku czci, bez kontrowersyjnych treści, bez oskarżeń. Ku naszemu niedowierzaniu otrzymaliśmy zgodę, która przyspieszyła  działania – kontynuuje T. Czerniawska.

Początkowo plan miał być realizowany za rok od rozmowy, jednak obawy przed zmianą decyzji miejscowych władz przyspieszyły działania organizacyjne. Inicjatorzy pomysłu zebrali od chętnych mieszkańców fundusze na postawienie tablicy oraz wyjazd i zajęli się formalnościami.

– W międzyczasie polski ksiądz z Buczacza zasugerował nam, żebyśmy porozmawiali z miejscową ludnością i duchowieństwem o naszych działaniach, a także zaprosili ich do uczestnictwa w uroczystości – mówi Zenon Boczar.

„Otwierajcie i wyciągajcie bagaże!”

Gdy kwestie organizacyjne zostały załatwione, pozostało jeszcze przewiezienie tablicy. Państwo Czerniawscy, Zenon Boczar oraz Justyna Baranowska 14 września wyruszyli w kierunku granicy z płytą ukrytą na dnie bagażnika.                                                                                                            

– Płytę włożyliśmy na dno, na to specjalna wykładzina, koc, bagaże i prezenty, by nie wzbudzać podejrzeń. Pechowo kolejka przed nami rozładowała się i celnik oznajmił, że będzie kontrola – opowiada Z. Boczar. – Nie baliśmy się, bo wiedzieliśmy z doświadczenia, że to rutynowe działania,  stres się pojawił, gdy celnik kazał opróżnić bagażnik. Odruchowo w tych nerwach zaczęłam zdecydowanie wyjaśniać podniesionym głosem, że nie ma tam czego szukać. Celnik zaskoczony kazał nam jechać – wspomina T. Czerniawska. Do dziś współtowarzysze śmieją się, że odwaga Pani Teresy uratowała wyprawę.

„To ja jestem Helena!” – spotkania i wzruszenia

Dzień przed uroczystościami, po ostatnich przygotowaniach, zaczęły pojawiać się pytania: jak nas odbiorą, czy przyjdą, czy będą uczestniczyć – wspominają mieszkańcy Krzelkowa. Następnego dnia, 16 września 2012, mieszkańcy Barysza, a także proboszcz greckokatolicki i prawosławny ksiądz rozwiali wszelkie wątpliwości, licznie i aktywnie uczestnicząc w ceremoniach. Po części oficjalnej był czas na rozmowy, wspomnienia i niespodziewane spotkania po latach.

– Miejscowi podchodzili do nas po uroczystości, chcieli rozmawiać, ale nikt się nie przedstawiał. W pewnym momencie jedna z kobiet wspominała, że jej ciocia miała dwie córki, Zosię i Helę, ale Hela pojechała do Ameryki. A ja mówię: to ja jestem Helena! Wtedy ona zaczęła mnie ściskać, płakać... wszyscy płakali... Łzom i wzruszeniom nie było końca – opowiada Pani Helena Byk, która będąc dzieckiem, mieszkała w Baryszu.

Również Helena Galik odwiedziła miejsce swego urodzenia, baryskie osiedle Mazury, gdzie zamordowano najwięcej Polaków.

– Mimo upływu lat zrobiło mi się żal, bo wszystko wyglądało inaczej. Dom już inny, ponieważ większość zabudowań na Mazurach spalono podczas rzezi w 1945 r. – przypomina Pani Helena.

– Mieszkańcy Barysza przyjęli nas życzliwie, chętnie pokazywali miejsca zamieszkane przez naszych przodków, wymieniali adresy, jednak wciąż nie chcą wracać do wydarzeń z 1945 r. Tłumaczą, że nie pamiętają, że są przesiedleńcami, odcinają się od mordów. Tylko nieliczni wracają w opowieściach do tamtej tragicznej nocy, gdy zabito 135 Polaków, głównie kobiety, dzieci i starszyznę – opowiada Z. Boczar.

Pojednanie, nie oskarżanie

Celem wyjazdu było upamiętnienie zamordowanych Polaków, przypomnienie wydarzeń i próba ich  zrozumienia, a także pojednanie. Moi rozmówcy zgodnie podkreślają, że nie pojechali rozliczać, szukać winnych, lecz by stworzyć godne miejsce spoczynku ich przodków, sąsiadów, rodaków, które ocali od zapomnienia tragicznie zmarłych. Inicjatywa, do której początkowo sceptycznie podchodziło wiele ludzi, dzięki determinacji i odwadze kilku osób nie tylko została pomyślnie zrealizowana, lecz także budzi coraz większe zainteresowanie. Jeszcze tego lata planowane są kolejne odwiedziny Barysza i mogiły Polaków.

Dorota Getinger/Express-Miejski.pl